Trúc (Cúc) Hiên Tiên Sinh, Hội-nguyên Lê Đình Diên (1824-1883)

Trúc (Cúc) Hiên Tiên Sinh, Hội-nguyên Lê Đình Diên (1824-1883)

Lê Anh Chí

__________________________________________

Dàn Bài :

I) Lược Sử

II) Hội Nguyên, Đốc-học Hà-nội

III) Cụ nhà tên "Diên" hay "Duyên" ?

IV) Nhậm chức hay đi đày ?

V) Trúc Hiên và Cúc Hiên

VI) Không luyện võ

VII) Bóng Nước Hồ Gươm

VIII) Có con nuôi họ Bùi

IX) Quốc Tử Giám Tư Nghiệp

X) Quân Tử Thành Mỹ

XI) Ba nghìn đệ tử

XII) Đám tang

XIII) Bia Lý Quốc Sư(Minh Không thiền sư)

XIV) Tác Phẩm

XV) Chiếc áo tiến-sĩ

XVI) Liên hệ giữa họ Lê và ông Nguyễn Hiến Lê

__________________________________________

Tác giả bài viết này là cháu gọi ông Lê Đình Diên bằng ông sơ. Nghĩa là từ ông Lê Đình Diên đến tôi (kể cả tôi), tổng cộng có năm đời : ông Lê Đình Diên là ông nội của ông Lê Đình Kiện , ông Lê Đình Kiện là ông nội của tôi.

I) Lược Sử

Sanh năm Giáp-thân.

làng Nhân Mục (Hạ-đình), Thanh Trì, Hà Đông

Húy Diên, tự Cúc Linh, hiệu Trúc Hiên và Cúc Hiên .

Cử nhân khoa Mậu-thân (1848)

Hội-nguyên, Hoàng-giáp khoa kỷ dậu (1849)

Tri phủ Long An

Biên tu Hàn-lâm Kiểm-thảo

1860 : Tu soạn, Đốc-học Nghệ An, Đốc-học Hà Nội, hàm Tư Nghiệp

1870 : cáo quan về nghỉ , mở trường dạy học, địa chỉ trường là số 39 Phố Hàng Đậu, Hà Nội

Sau , được vời ra làm Quốc Tử Giám Tế Tửu, Trúc-Hiên-công viện cớ đau ốm, cố từ

Thọ 60 tuổi.Thụy : Đoan-trực.

II) Hội Nguyên, Đốc-học Hà-nội

Thành tích của nhà khoa bảng Lê Đình Diên là đỗ Hội Nguyên, chức vụ chính là Đốc-học Hà-nội.

Thi đình cũng là kết quả tốt : Hoàng-giáp. Khoa thi ấy, đỗ cao nhất là Hoàng-giáp và chỉ có hai người Hoàng-giáp mà thôi.

Chức vụ chính của ông Lê Đình Diên là Đốc-học Hà-nội , nhà mô phạm ; xem đó là việc của người quân tử, chức năng của cuộc đời mình. Lại là một chức quan, song Đốc-học Hà-nội là chức thanh cao, tránh được nhiều chen chúc nơi vòng danh lợi.

III) Cụ nhà tên "Diên" hay "Duyên" ?

Ông Trúc Hiên tên là "Diên" .

Cuốn Bóng Nước Hồ Gươm viết tên ông là Duyên, con cháu hầu hết cũng nghĩ rằng tên ông là Duyên, trong cuốn Hồi Ký, Nguyễn Hiến Lê cũng nghĩ như vậy. Tại sao ?

Tôi nghĩ rằng :

_ngày xưa sợ phạm húy, nên con cháu nói trại tên ông là Duyên, lâu dần quen đi tưởng đó là tên thực.

_lại thêm, nhiều người không hiểu nghĩa chữ Diên.

IV) Nhậm chức hay đi đày ?

Ông Trúc Hiên sau khi thi đỗ được bổ làm Tri phủ Long An, có lẽ là bị đi đày vì không hối lộ các ông lớn trong triều ?

Bây giờ vào Nam, được xem như đến ‘thiên đàng’, ngày xưa lặn lội từ Hà Đông vào Long An là cả một vấn đề. Vả lại, Long An lúc ấy có bệnh dịch (bệnh đậu mùa ?) thì phải. Vào Long An, Ông Trúc Hiên bị trúng bịnh ngay, rất nặng, rốt cuộc phải cáo bệnh về quê.

V) Trúc Hiên và Cúc Hiên

Ông Lê Đình Diên có hiệu là Trúc Hiên và Cúc Hiên

Trúc Hiên thì dễ hiểu thôi, vì Trúc là tượng trưng cho người quân tử.

Còn sao lại gọi là Cúc Hiên?

_Vì ông sơ tôi rất yêu hoa cúc, dưới hiên sau cửa đầy hoa cúc.

Biệt-hiệu Cúc Hiên được dùng nhiều hơn. Trường của ông được gọi là trường Cúc Hiên, vì sự hiện diện của hoa cúc. Gọi Ông Trúc Hiên theo tên trường, có thể xem như là một sự tốt đẹp vậy.

Trong bài viết này, tôi gọi Ông bằng cả hai hiệu :Trúc Hiên và Cúc Hiên.

VI) Không luyện võ

Ông Cúc Hiên không luyện võ, mặc dù cụ thân sinh ra ông tinh thông thập bát ban võ nghệ, mặc dù truyền thống trong nhà là văn ôn võ luyện. Mặc dù tổ tiên họ Lê, dưới triều đại Lê Trung Hưng đời đời làm đại thần, văn võ toàn tài ; làm tướng văn, tướng võ, có Tiến Sĩ văn và Tiến Sĩ võ .

Việc này quan trọng vì bắt đầu từ đời Trúc Hiên tiên sinh (nhà Nguyễn), con cháu của ông Cúc Hiên chỉ luyện văn mà thôi.

Việc này quan trọng vì Trúc Hiên tiên sinh bị bọn Đồ Phổ Nghĩa (ba người) hành hung ở ngoại thành Hà-nội.

VII) Bóng Nước Hồ Gươm

Trong cuốn truyện dã sử Bóng Nước Hồ Gươm, tác giả Chu Thiên kể nhiều về Ông Trúc Hiên . Ông là nhân vật then chốt trong quyển 1; Bóng Nước Hồ Gươm gồm hai quyển, tả cuộc kháng Pháp của dân ta , vào khoảng thời gian Đồ Phổ Nghĩa đánh thành Hà-nội.

Truyện khá hay , cách hành văn hơi giống tiểu thuyết võ hiệp.

Trúc Hiên tiên sinh bị bọn Đồ Phổ Nghĩa (ba người) hành hung ở ngoại thành Hà-nội, vì Ông bắt gặp Đồ Phổ Nghĩa đang vẽ họa đồ Hà-nội, và Ông bảo hắn không được quyền làm thế.

VIII) Có con nuôi họ Bùi

Ông Cúc Hiên có một người con nuôi họ Bùi (không hiểu sao không đổi sang họ Lê). Con cháu vị này cho đến nay vẫn tự xem là người họ Lê ; và hậu duệ ông Cúc Hiên cũng xem những vị này là họ hàng thân thiết.

IX) Quốc Tử Giám Tư Nghiệp

Ông Cúc Hiên thường được gọi là quan Quốc Tử Giám Tư Nghiệp. Trong cuốn Hồi Ký, Nguyễn Hiến Lê cũng gọi như vậy. Sự thực thì Ông Trúc Hiên chưa từng giữ chức Quốc Tử Giám Tư Nghiệp.

Sở dĩ có danh xưng như vậy là vì :

_hàm của ông là Tư Nghiệp

_ông được vời ra làm Quốc Tử Giám Tế Tửu, nhưng viện cớ đau ốm, cố từ .

Được phong làm, nhưng không nhận, nhưng vẫn được gọi là Quốc Tử Giám Tư Nghiệp ; đây là việc thường thấy trong cuộc đời.

X) Quân Tử Thành Mỹ

Ông tự hào là nhà mô phạm lớn; xem đó là việc của người quân tử, chức năng của cuộc đời mình.

Ông thích nhất câu Quân Tử Thành Nhân Chi Mỹ (người quân tử lấy việc làm thành toàn cho người, làm đẹp)

Câu này gọi tắt là Quân Tử Thành Mỹ (chính ra là nhà nho chơi chữ, bỏ đi hai chữ , còn lại bốn, để súc tích hơn, và để xem thiên hạ có hiểu không) .

Ông thân của tôi kể rằng bốn chữ Quân Tử Thành Mỹ trước kia được khắc trên ngưỡng cửa nhà trường Cúc Hiên.

Vì thế ông Vũ Nhự (kém Ông Cúc Hiên 16 tuổi, Đốc-học Hà-nội sau này) có tặng Ông một bức hoành với chữ Quân Tử Thành Mỹ

XI) Ba nghìn đệ tử

Ông Trúc Hiên có nhiều học trò, hơn ba nghìn đệ tử ; vì mười năm làm Đốc-học Hà-nội , khoảng 13 năm tư thục và vì là nhà khoa bảng , nhà giáo nổi tiếng.

Sách " Các nhà khoa bảng Việt nam ": học trò nhiều người thành đạt.

Và nhiều người tử tế : để tạ ơn thầy, họ đã chung nhau tiền xây lại trường học Cúc Hiên bằng gạch lợp ngói , vì ban đầu trường học chỉ là một ngôi nhà gỗ lợp lá .

XII) Đám tang

Đám tang Ông rất lớn. Nội số học trò đã đông rồi, lại thêm văn hữu, thi hữu, thân sĩ . . . Chuyện kể rằng đầu đám tang đã đến làng Nhân Mục (Hạ-đình) mà phần cuối vẫn còn ở thành Hà-nội (thành Hà-nội ngày xưa).

Chi phí lớn đến nỗi tang gia phải bán nhà ở (bên cạnh trường học) mà trang trải ; rồi dọn về ở trường học. Từ đó, trường học Cúc Hiên trở thành nhà ở của họ Lê. Trong đó có một gian làm từ đường.

( Từ đường này là từ đường của họ Lê, chớ không phải chỉ để thờ ông Cúc Hiên. Ngoài ra, từ đường chính của họ Lê ở làng Nhân Mục ).

XIII) Bia Lý Quốc Sư(Minh Không thiền sư)

Đền Lý Quốc Sư, ở số nhà 50 phố Lý Quốc Sư, vốn là tịnh xá của vua Lý xây cho vị Quốc sư , ở cạnh chùa Báo Thiên. Quốc sư chính là Minh Không thiền sư , người làng Điềm Xá (huyện Gia Viễn, Ninh Bình) . Năm 1138, ngài chữa khỏi bệnh cho vua Lý Thần Tông nên được tôn làm Quốc Sư. Sư mất tháng 8 năm Tân Dậu (1141). Tương truyền , Sư có thần thông và còn là Tổ nghề đúc đồng.

Đền còn tấm bia do Ông Lê Đình Diên soạn năm Tự Đức thứ 8 (1855) nhân dịp trùng tu.

XIV) Tác Phẩm

Tác Phẩm của Ông Lê Đình Diên ( trích từ sách Di Sản Hán Nôm Việt Nam và Trang Nhà Viện Nghiên Cứu Hán Nôm) :

1. CÚC HIÊN THI Tập

Tập thơ của Lê Đình Diên (80 tr. ): thơ cảm hoài như nhớ quê, nhớ bạn xưa, chạy loạn, thu buồn; Hồ Tây hoài cổ, nhớ Hương Sơn, khóc rút quân, một mình ban đêm; xúc động gặp đình Quảng Minh... Thơ ngâm vịnh, tả cảnh như vịnh cây nhãn, chơi xuân, hẹn bạn đi chơi hồ, thưởng cúc, gió mát trên sông, trăng sáng trong rừng, lên chợ trời ở Sài Sơn... Thơ xướng họa, tiễn tặng như Thơ họa Thái Viên ông, thơ mừng ông Huấn đạo Phú Xuyên, mừng Vũ Công, tặng thầy chùa...

2. CÚC HIÊN TIÊN SINH THI VĂN Tập
1 bản viết (2T Thượng và Hạ), 358 tr., 25 x 18.
Thượng: có Cúc Hiên tiên sinh thi thảo, phần nhiều là thơ tiễn tặng, vịnh cảnh, thuật hoài... ; Cúc Hiên tiên sinh văn thảo, phần nhiều là văn chúc mừng, châm, minh, văn bia, kí, tựa...

Hạ: có khánh, điếu, câu đối mừng tặng, phúng viếng, văn bia, kí, minh, tựa

3. CÚC HIÊN TIÊN SINH VĂN Loại

1 bản viết, 318 tr., 27 x 16.
Châm, minh, tự, kí, trướng, tế văn, vãn văn, hạ văn... làm từ năm ất Sửu (1865) đến năm Nhâm Thân (1872). 4 bài thơ tự thuật; một số bài thơ, câu đối của các danh nhân đương thời.

Trên đây là những tập thơ, văn do Cúc Hiên tiên sinh sáng tác.

Dưới đây là những tập "tập làm văn" của học trò trường Đốc học Lê Đình Diên :

4. Các biểu, chiếu, luận, tứ lục của trường Cúc Hiên

4.1. CÚC HIÊN BIỂU TUYỂN // [Cúc Trường Nhị Giáp LÊ TIÊN SINH Văn Tập ].
56 bài biểu do học trò trường Đốc học Lê Đình Diên soạn, đề tài lấy từ Bắc sử và các sách kinh điển của nhà nho, dùng làm mẫu cho người tập làm văn. Mỗi bài đều có ghi tên người làm (như Nguyễn Thù, Nguyễn Lệ, Nguyễn Chẩn, Phan Văn Nghị, Cao Duy Thanh, Nguyễn Duy Xán... ) và số điểm.

4.2. CÚC HIÊN CHIẾU TUYỂN /[ Cúc Trường Nhị Giáp LÊ TIÊN SINH CHIẾU Tập/
56 bài chiếu do học trò trường Đốc học Lê Đình Diên soạn, đề tài lấy từ Bắc sử và các sách kinh điển của nhà nho, dùng làm mẫu cho người tập làm văn. Mỗi bài đều có ghi tên người làm (như Phan Hữu Thường, Nguyễn Văn Vận, Lê Tiến Lương... ) và số điểm.

4.3. CÚC HIÊN Luận TUYỂN / [Cúc Trường Nhị Giáp LÊ TIÊN SINH VĂN Tập ].
35 bài luận do học trò trường Đốc học Lê Đình Diên soạn, đề tài phần nhiều là những câu cách ngôn hoặc danh ngôn đưa ra để giải thích, dùng làm mẫu cho người tập làm văn. Mỗi bài đều có ghi tên người làm (như Nguyễn Miễn, Ngô La... ) và số điểm.

4.4. CÚC HIÊN TỨ Lục [ NHÂN Mục TIẾN SĨ LÊ CÚC HIÊN TIÊN SINH Trường VĂN ].
1 bản viết, 232 tr., 32 x 22, 1 mục lục.
81 bài chiếu, biểu, luận, văn sách làm theo thể tứ lục, từng vế 4 chữ, 6 chữ đối nhau, do học trò trường Đốc học Lê Đình Diên soạn. Không ghi tên tác giả từng bài.

Những tuyển tập trên cho thấy Đốc học Lê Đình Diên rất lưu tâm đến phương pháp sư phạm, những phương thức làm văn.

XV) Chiếc áo tiến-sĩ

Trong một thời gian khá lâu, Văn Miếu ở Hà-nội có triển lãm một chiếc áo tiến-sĩ. Đó là áo tiến-sĩ của Ông Trúc Hiên mà nhà nước đã mượn của gia đình họ Lê (Phố Hàng Đậu)

Trong chuyến về nước năm 1998, tôi có đi Hà-nội, nghe nói đến áo tiến-sĩ này, tôi cũng muốn xem, chiêm ngưỡng ; nào ngờ khi đến Văn Miếu, thì cái áo tiến-sĩ đã biến mất !

Thế là họ Lê mất toi một báu vật.

XVI) Liên hệ giữa họ Lê và ông Nguyễn Hiến Lê

Trong cuốn Hồi Ký cuối cùng, ông Nguyễn Hiến Lê có nói đến liên hệ bà con với họ Lê (đây cũng là lần đầu tiên ông Nguyễn Hiến Lê nhắc đến họ Lê; trước đó, chỉ nhắc đến cụ Cúc Hiên tiên sinh mà thôi):

_ông nội của ông Nguyễn Hiến Lê có một người chị và người em cùng lấy ông Đỗ Uẩn.

_sau đó, ông Uẩn gả ái nữ cho cháu đích tôn của thầy học của mình (cụ Đốc-học Hà-nội) là ông Lê Đình Kiện.

Ông Lê Đình Kiện là ông nội của tôi

Cha tôi là cháu ngoại của ông Đỗ Uẩn.

Do đó , cha tôi với ông Nguyễn Hiến Lê là cháu cô cháu cậu.

(Cũng thế , ông Đỗ Bàng (cháu nội của cụ Uẩn) với ông Nguyễn Hiến Lê cũng là cháu cô cháu cậu.)

Liên hệ bà con này tôi viết ra ở đây, vì một sự kiện liên quan đến cụ Trúc Hiên : ông Đỗ Uẩn và ông nội của ông Nguyễn Hiến Lê đều là học trò của cụ Trúc (Cúc) Hiên.

* Lê Anh Chí *.

_____________

Sách tham khảo

Các nhà khoa bảng Việt nam, Ngô Đức Thọ (chủ biên), Nguyễn Thúy Nga, Nguyễn Hữu Mùi

Gia phả họ Lê, làng Nhân Mục (Hạ-đình)

Di Sản Hán Nôm Việt Nam

Hồi Ký, Nguyễn Hiến Lê

Trang Nhà Viện Nghiên Cứu Hán Nôm (internet)

TrangNhà LêAnhChí www.LeAnhChi.com

Mục Lục Vua Lê Thái Tổ giỏi hơn Gia Cát Lượng

Mục Lục Vua Lê Thái Tổ không hề giết hại công thần

Mục Lục Vua Lê Thái Tổ là thánh vương